تجددگرایی در ایران معاصر؛ مطالعۀ موردی: اندیشۀ میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله

چکیده نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایرانی با تمدن غرب تقریباً در دورۀ قاجار اتفاق افتاد. احساس عقب‌ماندگی و ضعف فکری این اندیشه‌گران در برابر غرب، اولین رگه‌های شکل‌گیری تجددگرایی در ایران را ایجاد کرد. میرزا ملکم‌خان از مهم‌ترین نمایندگان تجددطلبی در ایران اسلامی است. ملکم‌‌خان اندیشه‌گری است که شالودۀ اندیشه و عمل معاصر را در کنار نخستین منورالفکران ایران بنیان نهاده است. برخی از نویسندگان و مورخان معاصر معتقدند که ملکم‌خان از لفافۀ اسلام و مسلمانی برای بیان تفکرات سکولاریستی و پیش‌‌برد منافع شخصی خود بهره ‌برده است. سؤال اصلی در این مقاله این است که چه شاخصه‌هایی در تفکرات جریان تجددگرا (ملکم‌خان به عنوان پیش‌گام این جریان) وجود دارد که باعث شده است این تفکر در جامعۀ ایرانی پذیرفته نشود؟ در ادامه، این فرضیه اثبات خواهد شد که در حقیقت تاریخ روشن‌فکری در ایران ذیل تمدن غرب تعریف می‌گردد و دیگر این‌که اگر پروتستانتیزم در غرب پدیده‌ای طبیعی و تاریخی در مقطعی خاص از تاریخ غرب است، پروتستانتیزم در ایران نه از روی طبیعت تفکر و روند تاریخ فکری خود، بلکه در برخورد و مواجهه با تمدن غرب آغاز شده و به طور طبیعی با مقاومت‌هایی از سوی روحانیت و مردم مواجه شده است.